Πτολεμαΐδα V: Το σύμβολο ενός λάθους

Στα τέλη του 2022, το πρόβλημα της ηλεκτρικής ενέργειας είχε πια κυριάρχησει στην ελληνική δημόσια συζήτηση. Η εκτίναξη των τιμών του ρεύματος είχε πια αποτυπωθεί με όλη της την ισχύ στους λογαριασμούς, συμπαρασύροντας το σύνολο της οικονομίας σε ένα κύμα δυσβάσταχτης και ραγδαίας αύξησης του πληθωρισμού, ενώ για περισσότερο από έναν χρόνο, η ανησυχία για τον ασφαλή εφοδιασμό των ηλεκτροπαραγωγικών μονάδων με φυσικό αέριο ήταν έκδηλη. Καθώς όμως η πρότερη δέσμευση της κυβέρνησης Μητσοτάκη για την πλήρη απεξάρτηση από τον λιγνίτη ως το 2025 παλινδρομούσε αντιμέτωπη με τα νέα δεδομένα, στις 22 Νοεμβρίου, μια νέα λιγνιτική μονάδα ηλεκτροπαραγωγής βρυχήθηκε για πρώτη φορά στη Δυτική Μακεδονία.

Λίγους μήνες μετά την πρώτη δοκιμαστική της λειτουργία, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης επισκέφθηκε τις εγκαταστάσεις της Πτολεμαΐδας V στις 14 Φεβρουαρίου 2023 εγκαινιάζοντας την πλήρη λειτουργία της. «Είναι ένα πολύ σπουδαίο, ένα πολύ σημαντικό έργο για την ενεργειακή ασφάλεια της χώρας, για τη ΔΕΗ, ένα έργο με σημαντική εγχώρια προστιθέμενη αξία» δήλωσε ο πρωθυπουργός.

Θα ήταν απολύτως λογική μια τέτοια δήλωση για τη μεγαλύτερη ενεργειακή επένδυση που έχει γίνει ποτέ στη χώρα, αν δεν υπήρχε μια σημαντική λεπτομέρεια: η Πτολεμαΐδα V είναι θνησιγενής και ο επικήδειός της θα αποτελείται από την συρραφή των αποτυχιών πολλών διαδοχικών κυβερνήσεων να προβλέψουν — πολλώ δε μάλλον να διαμορφώσουν — το μέλλον του ενεργειακού χάρτη.

Η αρχή

Μπορεί τελικά στην Ιστορία να έμεινε το περιβόητο «λεφτά υπάρχουν», αλλά δεν ήταν ούτε το μόνο σύνθημα του Γιώργου Παπανδρέου στις εκλογές του 2009, ούτε το πιο καινοτόμο. Πριν το Καστελόριζο και την υποδοχή της τρόικας στην Ελλάδα, τους πρώτους μήνες της διακυβέρνησής του, περισσότερο χώρο μεταξύ των διαφόρων εξαγγελιών του κατείχε στη δημοσιότητα ο νεολογισμός της «πράσινης ανάπτυξης», στην οποία είχε δώσει κομβική θέση: «Ή θα προχωρήσουμε σε μία πράσινη ανάπτυξη» δήλωνε χαρακτηριστικά, τρεις μήνες πριν την ανάληψη της πρωθυπουργίας, «ή θα ζήσουμε τη βαρβαρότητα της υποβάθμισης του περιβάλλοντος».

Μόλις εξελέγη ο πρώτος πρωθυπουργός με περιβαλλοντική ατζέντα, το υπουργείο Ενέργειας ανέλαβε μια φημισμένη οικολόγος, η Τίνα Μπιρμπίλη και την ηγεσία της ΔΕΗ ένας υπέρμαχος των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, ο Αρθούρος Ζερβός· και μία από τις αποφάσεις που πήραν όλοι μαζί ήταν να προχωρήσουν στην κατασκευή της Πτολεμαΐδας V, της μεγαλύτερης λιγνιτικής μονάδας που θα είχε υπάρξει ποτέ στη χώρα.

Υπήρχε μια γνώση που θα όφειλαν να μοιράζονται οπαδοί και πολέμιοι της νέας μονάδας: ότι η οικονομική απόσβεσή της θα ήταν πρακτικά αδύνατη.

Λίγες μέρες πριν τις εκλογές, ο Μιχάλης Χρυσοχοΐδης είχε χαρακτηρίσει «προτεραιότητα» της νέας κυβέρνησης τη διεξαγωγή των διαγωνισμών για τις δύο λιγνιτικές μονάδες για τις οποίες είχαν ήδη σχεδιαστεί τα τεύχη δημοπράτησης, την Πτολεμαΐδα V και τη Μελίτη ΙΙ στη Φλώρινα. Και δύο μήνες νωρίτερα, το ΤΕΕ (Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος) της Δυτικής Μακεδονίας είχε οργανώσει ημερίδα με τη συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης, των οικολογικών οργανώσεων και της ΔΕΗ, εν είδει διαβούλευσης για τη νέα μονάδα στην Πτολεμαΐδα.

Από όταν πρωτοδιατυπώθηκε ως ιδέα, η νέα μονάδα είχε πολλούς οπαδούς, αλλά και αρκετούς πολεμίους. Υπήρχε ένα κοινό, όμως, που μοιράζονταν — ή θα όφειλαν να μοιράζονται — αμφότερες οι πλευρές: η γνώση ότι η οικονομική απόσβεση αυτής της μονάδας θα ήταν πρακτικά αδύνατη και συνεπώς το εγχείρημα ήταν μη βιώσιμο.

Οι πρώτες νύξεις για την άνοδο του κόστους των δικαιωμάτων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου έγιναν ήδη την επομένη του Πρωτοκόλλου του Κιότο. Και ήδη από το 2005, ο πρώην πρόεδρος της ΔΕΗ Ιωάννης Παλαιοκρασσάς αναφέρει ως δεδομένη την επικείμενη αύξηση του κόστους της ηλεκτροπαραγωγής από λιγνίτη, βάσει των ευρωπαϊκών πολιτικών για την εφαρμογή του. Αντίστοιχες αναφορές γίνονται και σε επιστημονικές εκθέσεις του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, οι οποίες εκφράζουν παρόμοια βεβαιότητα. Το 2009, έναν χρόνο προτού η ΔΕΗ εκκινήσει τις διαδικασίες του διαγωνισμού για την κατασκευή της Πτολεμαΐδας V και δύο χρόνια πριν την προκήρυξή του, μια ευρωπαϊκή οδηγία επιτάσσει την εξαίρεση της ηλεκτροπαραγωγής από τα δωρεάν δικαιώματα εκπομπών. Το 2015, όταν ξεκινάει η κατασκευή της, οι διαβουλεύσεις για τη διεκδίκηση δωρεάν δικαιωμάτων εκπομπών από τη ΔΕΗ αποτυγχάνουν, ενώ η Ευρώπη — και μαζί της η Ελλάδα, φυσικά — βρίσκεται στον δρόμο και για την υπογραφή της Συμφωνίας του Παρισιού, που θα περιορίσει τη λιγνιτική και λιθανθρακική ηλεκτροπαραγωγή. Την επομένη της Συμφωνίας, η Κομισιόν διατυπώνει στόχους για μεγαλύτερο περιορισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου μέχρι το 2030 και για καθολική κλιματική ουδετερότητα μέχρι το 2050 — πράγμα που θα σημάνει το τέλος ζωής των λιγνιτικών μονάδων πανευρωπαϊκά. Παράλληλα, ο περιορισμός των δωρεάν δικαιωμάτων αυξάνει συνεχώς την τιμή των εκπομπών.

Σήμερα, η Πτολεμαΐδα V, ένα φαραωνικό έργο €1,5 δισ. — αν συνυπολογίσουμε τα συνοδά έργα — που υλοποιείται από την ανάδοχη κοινοπραξία της ΤΕΡΝΑ του Γιώργου Περιστέρη με τη Hitachi Europe, έχει πλέον τεθεί σε λειτουργία με ορίζοντα το 2028, οπότε και θα μετατραπεί σε κάτι άλλο, άγνωστο μέχρι στιγμής. Και ενώ η απόφαση της αντικατάστασης του λιγνίτη με το φυσικό αέριο στην ηλεκτροπαραγωγή έχει οδηγήσει σε οδυνηρά αποτελέσματα με αβέβαια (αν και σίγουρα δυσοίωνη) έκβαση, συχνά ξεχνιέται ότι το κόστος παραγωγής ρεύματος από λιγνίτη εκτινάχθηκε κι αυτό ραγδαία τα τελευταία χρόνια. Με τον χρόνο ζωής της να εκτείνεται ως το 2050, όλες οι ενδείξεις που προμήνυαν τη μη-βιωσιμότητά της Πτολεμαΐδας V εξακολουθούν να επιβεβαιώνονται. Πρόκειται για τις ενδείξεις που όλοι οι εμπλεκόμενοι στην κατασκευή της αγνόησαν την τελευταία εικοσαετία αφήνοντας πίσω μια τερατωδών διαστάσεων επένδυση που σήμερα αποτελεί πρόβλημα.

Η ταραχώδης ιστορία

Η σύλληψη της ιδέας για την Πτολεμαΐδα V πηγαίνει πίσω στο μακρινό 2003, όταν η υποχρεωτική απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας, που επιτάσσει η Ευρωπαϊκή Ένωση, σηματοδοτεί και την είσοδο του φυσικού αερίου στον ενεργειακό χάρτη της χώρας.

Κατά πόσο, βέβαια, η υπό κατασκευή μονάδα αξίζει το ίδιο το όνομα Πτολεμαΐδα V, είναι προς συζήτηση. Εν αντιθέσει με τις μονάδες της Καρδιάς, του Αμυνταίου ή του Αγίου Δημητρίου που βρίσκονται παραταγμένες η μία δίπλα στην άλλη εντός του κάθε σταθμού παραγωγής ενέργειας, η Πτολεμαΐδα V είναι σχεδόν διπλάσιας ισχύος από τις Πτολεμαΐδα Ι-IV (που βρίσκονται μέσα στον σταθμό ΑΗΣ Πτολεμαΐδας), ενώ βρίσκεται 6,5 ολόκληρα χιλιόμετρα μακριά από τον σταθμό όπου ανήκει.

Ο Γιώργος Αδαμίδης, τότε πρόεδρος του Σωματείου Παραγωγής Ηλεκτρικής Ενέργειας της ΔΕΗ «Σπάρτακος» και μετέπειτα πρόεδρος της ΓΕΝΟΠ/ΔΕΗ (Γενικής Ομοσπονδίας Προσωπικού ΔΕΗ) είναι ταυτισμένος με την έμπνευση για τη δημιουργία της νέας μονάδας. Καθότι η υποχρέωση της απελευθέρωσης της αγοράς ενέργειας απαγόρευε στη ΔΕΗ να ενισχύσει το δυναμικό της και επέτρεπε μόνο την αντικατάσταση μονάδων, ο κ. Αδαμίδης, μαζί με τον Παντελή Καραλευθέρη της ΔΑΚΕ (Δημοκρατικής Ανεξάρτητης Κίνησης Εργαζομένων), συνδικαλιστικής παράταξης της ΓΕΝΟΠ/ΔΕΗ προσκείμενης στη ΝΔ, ξεκίνησαν να διερευνούν την κατασκευή νέων μονάδων εντός των υπαρχόντων ατμοηλεκτρικών σταθμών, ενόψει της απόσυρσης λιγνιτικών μονάδων λόγω παλαιότητας.

«Τοπικά μέσα και η αντιπολίτευση στο σωματείο είχαν βγάλει το μότο “ο Αδαμίδης και ο Καραλευθέρης ψάχνουν οικόπεδο για την Πτολεμαΐδα V”» θυμάται ο ίδιος. Η ιδέα του «Σπάρτακου» να κατασκευαστούν οι μονάδες Πτολεμαΐδα V και Άγιος Δημήτριος VI στα υπάρχοντα συγκροτήματα προωθήθηκε στο Διοικητικό Συμβούλιο της ΔΕΗ μέσω των εκπροσώπων των εργαζομένων. Παράλληλα, τέθηκε και το ζήτημα της πιθανής κατασκευής της Πτολεμαΐδας V σε συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου της Κοζάνης όπου, σύμφωνα με τον κ. Αδαμίδη, αντιμετωπίστηκε αρνητικά από την τότε δημοτική αρχή του Πάρι Κουκουλόπουλου.

Η συζήτηση για τις νέες μονάδες διεξάγεται σε μια ταραχώδη περίοδο για τη ΔΕΗ αλλά και εν μέσω αναδιάταξης της εγχώριας αγοράς ενέργειας.

Το σχέδιο για τις νέες λιγνιτικές μονάδες, όπου στο μεταξύ η ιδέα της Άγιος Δημήτριος VI έχει αντικατασταθεί από τη Μελίτη ΙΙ, συνοδή στην τότε νεόδμητη μονάδα της Μελίτης, συναντά τις ενστάσεις της ΡΑΕ (Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας), με τις οποίες συντάσσεται και ο τότε υπουργός Ανάπτυξης, Δημήτρης Σιούφας.

Η συμμόρφωση με τις απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την απελευθέρωση της αγοράς γίνεται μέσω μιας στρατηγικής που βασίζεται στη συμμετοχή στο φυσικό αέριο, προστατεύοντας τις υφιστάμενες μονάδες λιγνίτη. Τόσο το υπουργείο όσο και η ΡΑΕ διατείνονται ότι η ενίσχυση της συμμετοχής του λιγνίτη στο ενεργειακό μείγμα της χώρας θα απομάκρυνε από τη στρατηγική στροφή στο φυσικό αέριο και θα καθιστούσε δύσκολη την προσέλκυση επενδυτών.

Η συζήτηση για τις νέες μονάδες από το 2003 έως το 2008 διεξάγεται σε μια ταραχώδη περίοδο στο εσωτερικό της ΔΕΗ, αλλά και εν μέσω μιας συνολικής αναδιάταξης της εγχώριας αγοράς ενέργειας. «Το θέμα των νέων μονάδων δεν ήταν τότε το πρωτεύον ζήτημα» μας είπε ο κ. Αδαμίδης. Οι συγκρούσεις του προέδρου της ΔΕΗ Ιωάννη Παλαιοκρασσά με τον διευθύνοντα σύμβουλο Στέργιο Νέζη για τη διοίκηση της εταιρείας και τα συμβόλαια με τους ιδιώτες, οδήγησαν στην παραίτηση του δεύτερου ύστερα από καταγγελίες που αφορούσαν αδιαφανείς αναθέσεις έργων και υπόνοιες για χρηματισμό του από επιχειρηματίες. Tην παραίτηση του Στέργιου Νέζη, τον Φεβρουάριο του 2005, ακολούθησε ένα μπαράζ παραιτήσεων στελεχών, ώσπου η ανάληψη της προεδρίας της ΔΕΗ από τον Τάκη Αθανασόπουλο το 2007 να δώσει μια προσωρινή σταθερότητα στις επιτελικές θέσεις της ΔΕΗ. Την ίδια περίοδο, εντός της ΓΕΝΟΠ/ΔΕΗ, οι επικεφαλής της μειοψηφούσας ΔΑΚΕ είχαν συστρατευθεί με τη διοικούσα ΠΑΣΚΕ (Πανελλήνια Αγωνιστική Συνδικαλιστική Κίνηση), προσκείμενη στο ΠΑΣΟΚ, σε κοινό μέτωπο κατά της απελευθέρωσης της αγοράς ενέργειας.

Αλλά και οι ιδιώτες που ηγεμόνευαν στην αγορά ενέργειας κυρίως μέσω του φυσικού αερίου, είχαν κι αυτοί να αντιμετωπίσουν νέα δεδομένα: από το 2000 και μετά, ο Όμιλος Μυτιληναίου ξεπέρασε τον Όμιλο Κοπελούζου σε αναδοχή έργων, ενώ η δυναμική είσοδος του Γιώργου Περιστέρη στον χώρο της ενέργειας με όπλο τις ΑΠΕ (Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας) έβαλε και έναν τρίτο ανταγωνιστή στο παιχνίδι. Την ένταση του ανταγωνισμού μεταξύ τους μαρτυρά και το «ηθικό δίδαγμα» του υπομνήματος που κατέθεσε το 2006 ο Ι. Παλαιοκρασσάς στην εισαγγελία, σύμφωνα με τo οποίo ο υπουργός Δ. Σιούφας του είχε εκφράσει την πεποίθηση ότι «η ΔΕΗ δεν θα ησυχάσει, αν δεν τα βρουν μεταξύ τους οι Μυτιληναίος και Κοπελούζος».

Το 2006 ιδρύεται και το Εθνικό Συμβούλιο Ενεργειακού Σχεδιασμού, το οποίο «αποτελεί όργανο υποβολής προτάσεων στην Κυβέρνηση και ιδίως στον Υπουργό Ανάπτυξης για θέματα που αφορούν στο μακροχρόνιο σχεδιασμό της ενεργειακής πολιτικής της χώρας». Στις εκθέσεις του, ωστόσο, αλλά και στις εκθέσεις της ΔΕΗ, δεν φαίνεται να λαμβάνονται υπόψιν οι αναφορές του ΤΕΕ ή οι επιφυλάξεις του Ι. Παλαιοκρασσά για την αύξηση του κόστους ηλεκτροπαραγωγής από λιγνίτη. Αντιθέτως, γίνονται ευφάνταστες εισηγήσεις για την κατασκευή πυρηνικού εργοστασίου ή για τη δημιουργία μονάδων από ιδιώτες που θα έκαιγαν εισαγόμενο λιθάνθρακα, ορυκτό καύσιμο μεγαλύτερης θερμικής απόδοσης από τον λιγνίτη, προοπτική για την οποία δείχνει ενδιαφέρον η αγορά. Με αιτήσεις προς τη ΡΑΕ, την κατασκευή μονάδων λιθάνθρακα διεκδικούν η κοινοπραξία της Μυτιληναίος Α.Ε. με την ισπανική Endesa στη Βοιωτία, η ΤΕΡΝΑ στην Εύβοια, η Edison στην Αιτωλοακαρνανία, και η ΔΕΗ στο Αλιβέρι και τη Λάρυμνα.

Καθώς ο λιθάνθρακας θα ήταν εισαγόμενος και οι μονάδες ηλεκτροπαραγωγής στην πλειοψηφία τους ιδιωτικές, το σχέδιο πήρε το πράσινο φως της ΡΑΕ, η οποία είχε προβάλει προηγουμένως τις ενστάσεις της για την κατασκευή νέων λιγνιτικών μονάδων. Ωστόσο, συνάντησε διπλή αντίσταση από ριζικά ανόμοιες πλευρές: από τη μία πλευρά, οι δήμοι και οι κοινότητες των περιοχών που θα υποδέχονταν τις ανθρακικές μονάδες συνασπίστηκαν με τη WWF Ελλάς σε μια Συμμαχία Ενάντια στο Λιθάνθρακα, που είχε στόχο να αποτρέψει «την περαιτέρω υποβάθμιση του περιβάλλοντος και την υπονόμευση της ευημερίας των επόμενων γενεών». Από την άλλη, η ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ προέβη σε απεργιακές κινητοποιήσεις καταγγέλλοντας την εισαγωγή του λιθάνθρακα αντί του εγχώριου λιγνίτη. Τελικά, στις αρχές του 2009, στην πρώτη συνέντευξη Τύπου που έδωσε ως τότε υπουργός Ανάπτυξης ο μετέπειτα υπουργός Ενέργειας της κυβέρνησης Μητσοτάκη, Κωστής Χατζηδάκης, ανακοίνωσε επίσημα ότι τα σχέδια για τον λιθάνθρακα δεν θα προχωρήσουν.

Στο ενδιάμεσο, όμως, η συνεδρίαση του ΔΣ της ΔΕΗ στις 13/11/2007, όταν η ΓΕΝΟΠ ξεκινούσε τις απεργίες της, δεν είχε δώσει πράσινο φως για τη διεκδίκηση άδειας ηλεκτροπαραγωγής μόνο στις λιθανθρακικές μονάδες που επεδίωκε να φτιάξει η ίδια στο Αλιβέρι και τη Λάρυμνα, αλλά και σε τρία ακόμα έργα, τα οποία δεν θα ακυρώνονταν με την απόφαση Χατζηδάκη: έναν σταθμό συνδυασμένου κύκλου φυσικού αερίου στη Μεγαλόπολη και δύο λιγνιτικές μονάδες: μία στη Μελίτη της Φλώρινας και μία στη ζώνη Κοζάνης-Πτολεμαΐδας.

Στον δρόμο για την Πτολεμαΐδα

Ο Πάρις Κουκουλόπουλος διατέλεσε δήμαρχος Κοζάνης για 19 συναπτά έτη, από το 1990 έως το 2009, οπότε και εξελέγη βουλευτής με το ΠΑΣΟΚ. Στην τελευταία του δημαρχιακή θητεία, ο κ. Κουκουλόπουλος είχε ξεκινήσει μια καμπάνια μέσα από συζητήσεις με επιμελητήρια, συνδικαλιστές και φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης υπέρ της νέας μονάδας, την οποία μάλιστα «έκανε σημαία» στην εκστρατεία του για το βουλευτικό αξίωμα το 2009.

Σε αντίθεση με τη συνδικαλιστική ηγεσία, η οποία υποστήριζε την αναγκαιότητα της νέας μονάδας από νωρίς, η επιχειρηματική ηγεσία της ΔΕΗ εμφανιζόταν, σύμφωνα με τον κ. Κουκουλόπουλο, απρόθυμη. «Στην ουσία η ΔΕΗ δεν την ήθελε, λόγω του μεγάλου προϋπολογισμού» είπε στο Manifold. «Όχι με δημόσιες δηλώσεις, αλλά κατ’ ιδίαν, στους διαδρόμους, υπήρχε άρνηση. Ακόμα και το 2015, όταν γύρισα στη ΔΕΗ, η μονάδα ήταν στην πλήρη αμφισβήτηση».

Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις υπέρ του ισχυρισμού του κ. Κουκουλόπουλου. Στις αρχές του καλοκαιριού του 2019, ο τότε πρόεδρος της ΔΕΗ, Μανόλης Παναγιωτάκης, δήλωνε ότι θα ήταν προτιμότερο να είχε εκχωρηθεί η κατασκευή της Μελίτης ΙΙ στη ΔΕΗ, ισχύος 450 MW και κόστους 650 εκατομμυρίων ευρώ, αντί του υπέρογκου κόστους της Πτολεμαΐδας V. Τη Μελίτη ΙΙ προέκρινε πολλά χρόνια πριν και ο προκάτοχός του, Τάκης Αθανασόπουλος, και το δίλημμα ανάμεσα στις δύο μονάδες ήταν θέμα για μία από τις πολλές διχογνωμίες που είχε με τον τότε Διευθυντή Παραγωγής της ΔΕΗ, Αβραάμ Μιζάν, ο οποίος, σύμφωνα με τον κ. Αδαμίδη, ήταν υπέρ της Πτολεμαΐδας V. Φεύγοντας από τη ΔΕΗ μετά από έντονη σύγκρουση με τον κ. Αθανασόπουλο, ο κ. Μιζάν εργάστηκε ως «Senior Technical Advisor» της ΤΕΡΝΑ στο έργο της Πτολεμαΐδας V.

Απρόθυμη να υλοποιήσει το έργο ήταν, σύμφωνα με τον κ. Κουκουλόπουλο, και η κυβέρνηση Κώστα Καραμανλή. Σε κάθε περίπτωση, ότι το ζήτημα της Πτολεμαΐδας V αποτέλεσε μήλον της έριδος για την ενεργειακή στρατηγική μεταξύ των δύο μεγάλων κομμάτων, την εποχή Σιούφα-Χατζηδάκη, αποτυπώνεται ίσως καλύτερα σε ένα περιστατικό που έλαβε χώρα αρκετά χρόνια μετά: στη δημόσια διένεξη που είχε το 2014 ο κ. Κουκουλόπουλος με τον συνδικαλιστή της ΔΑΚΕ-ΓΕΝΟΠ/ΔΕΗ, Παντελή Καραλευθέρη, ο οποίος εκείνη τη χρονιά κατέβαινε ως υποψήφιος ευρωβουλευτής με τη Νέα Δημοκρατία. Η μομφή του κ. Κουκουλόπουλου κατά του κ. Καραλευθέρη ακούγεται παράξενη μακριά από την Κοζάνη και την Πτολεμαΐδα, όμως στο τοπικό ιδίωμα αποτελεί ύψιστο ανάθεμα: «κατέβηκες υποψήφιος με το κόμμα που δεν ήθελε την Πτολεμαΐδα V». Η κατηγορία δεν αφορούσε τις πράξεις του ίδιου του κ. Καραλευθέρη ή της συνδικαλιστικής παράταξής του, η οποία είχε ταχθεί στο πλαίσιο της ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ υπέρ της δημιουργίας της Πτολεμαΐδας V, αλλά την τότε κυβερνώσα Νέα Δημοκρατία που, όπως είπε, «την είχε βάλει στα συρτάρια» προς χάρη των άλλων σχεδίων που ήταν υπό συζήτηση εκείνη την εποχή.

Ο κ. Κουκουλόπουλος εργάστηκε ως μηχανικός στη ΔΕΗ από το 1985 μέχρι το 1990 και από τη λήξη των πολιτικών του καθηκόντων το 2015 μέχρι σήμερα. Παράλληλα, ως δήμαρχος και βουλευτής Κοζάνης, λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα της περιοχής, ήταν σε συχνή επικοινωνία με τα στελέχη της ΔΕΗ. Το 2007, καταμεσής των συζητήσεων για τη νέα μονάδα, ο πρόεδρος της ΔΕΗ Τάκης Αθανασόπουλος τον προειδοποίησε, μας έχει πει ο ίδιος, μαζί με το τοπικό «κίνημα» του οποίου ηγούνταν, ότι «υπάρχουν σύννεφα στο μέλλον του λιγνίτη». Η απάντηση του κ. Κουκουλόπουλου ήταν ότι η Πτολεμαΐδα V αποτελεί «κεντρική διεκδίκηση της τοπικής κοινωνίας».

Το Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών λειτουργούσε ήδη, όμως η διαθεσιμότητα των δικαιωμάτων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου ήταν ακόμα μεγάλη και δωρεάν δικαιώματα εξακολουθούσαν να διατίθενται σε όλες τις χώρες της ΕΕ.

Οι συζητήσεις που είχαν ανοίξει επί της δημαρχίας του στόχευαν στην πραγματικότητα σε ευρύτερα ζητήματα, των οποίων η κατασκευή της νέας μονάδας ήταν η αιχμή. Από την πρώτη εκλογική αναμέτρηση στην τοπική αυτοδιοίκηση που είχε κερδίσει το 1990, ο κ. Κουκουλόπουλος είχε βρεθεί μπροστά σε συζητήσεις που απουσίαζαν στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η έλευση της μεταλιγνιτικής περιόδου θεωρούνταν ήδη μάλλον δεδομένη, πράγμα που αποτυπώνεται και στην αυτόνομη συμμετοχή της Οικολογικής Κίνησης Κοζάνης στις δημοτικές εκλογές του 1990 και του 1994, όπου απέσπασε τα διόλου ευκαταφρόνητα ποσοστά του 7,92% και του 8,07%, τελείως αναντίστοιχα του εκλογικού αποτυπώματος των οικολογικών παρατάξεων εκείνη την εποχή. Η στρατηγική την οποία ξεκίνησε να διαμορφώνει από τότε και κλιμάκωσε κατά τη δεκαετία του 2000 η παράταξη του κ. Κουκουλόπουλου αφορούσε, όπως μας έχει πει και ο ίδιος, τα ανταποδοτικά οφέλη από τη λιγνιτική παραγωγή για την τοπική κοινωνία, πολλά από τα οποία ήρθαν, είτε τυπικά, όπως έγινε με τη θέσπιση του ανταποδοτικού τέλους λιγνίτη προς όφελος των περιοχών, ή άτυπα, όπως έγινε με το πρόγραμμα Τηλεθέρμανσης της Πτολεμαΐδας, που χρησιμοποιεί μέχρι σήμερα ένα μικρό κομμάτι της καύσης λιγνίτη για τη θέρμανση της περιοχής και στο οποίο έχει προβλεφθεί και η συμμετοχή της νέας μονάδας.

Από το 2000 και μετά ξεκίνησαν να τον απασχολούν θέματα όπως η ανταγωνιστικότητα της λιγνιτικής ηλεκτροπαραγωγής, τι θα γίνει με τα λιγνιτωρυχεία αν και όταν εγκαταλειφθούν, αλλά και πώς θα διατηρήσει η περιοχή «το ενεργειακό της brand». Το σχέδιο στο οποίο κατέληξαν ο κ. Κουκουλόπουλος και οι συνομιλητές του εν όψει της επικείμενης απόσυρσης παλαιών μονάδων και το οποίο συζητούσαν με την ηγεσία της ΔΕΗ ήταν η μετάβαση σε λιγνιτικές μονάδες χαμηλότερης συνολικής ισχύος, οι οποίες με τη βοήθεια πιο σύγχρονων τεχνολογιών, θα παρήγαγαν ίδιες ποσότητες ρεύματος, καίγοντας μικρότερες ποσότητες λιγνίτη. Το πλάνο θα είχε ορίζοντα δεκαετίας, προκειμένου να διασφαλιστεί η επιμήκυνση της ζωής των λιγνιτικών κοιτασμάτων. Το σχέδιο θα συμπληρωνόταν από πρωτοβουλίες όπως η βραχύβια σύμπραξη τοπικών φορέων «Ενεργόπολις», η οποία θα τόνωνε τον ενεργειακό χαρακτήρα της περιοχής στη νέα εποχή, μέσα από αναπτυξιακά έργα πράσινης κατεύθυνσης.

Η Πτολεμαΐδα V ήταν απολύτως συμβατή με αυτό το σχέδιο: η απόδοσή της, δηλαδή η ηλεκτρική ενέργεια που θα παράγει με την καύση ενός τόνου λιγνίτη, είναι περίπου μιάμιση φορά μεγαλύτερη από αυτή των παλαιών μονάδων. Το Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών λειτουργούσε ήδη, όμως η διαθεσιμότητα των δικαιωμάτων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου ήταν ακόμα μεγάλη και δωρεάν δικαιώματα εξακολουθούσαν να διατίθενται σε όλες τις χώρες της ΕΕ — μια κατάσταση που θα άλλαζε την επόμενη δεκαετία. «Θέμα δικαιωμάτων δεν έθετε ακόμα κανείς το 2007» μας είπε ο κ. Κουκουλόπουλος.

Στις 20 Αυγούστου του 2008, έξι μήνες προτού ο Κωστής Χατζηδάκης βάλει οριστικά ταφόπλακα στα σενάρια για πυρηνικό εργοστάσιο και μονάδες λιθάνθρακα, η ΔΕΗ αποφάσισε την μετεγκατάσταση του χωριού της Ποντοκώμης, η οποία θα άνοιγε τον χώρο για την επέκταση του ορυχείου στο κοίτασμα λιγνίτη που θα τροφοδοτούσε τη νέα μονάδα. Ήταν μια σιωπηρή επικύρωση της επικείμενης κατασκευής της, οι διαδικασίες για την οποία θα ξεκινούσαν με την πολιτική αλλαγή του 2009.

Πράσινη ανάπτυξη ή βαρβαρότητα

Η Τίνα Μπιρμπίλη ανέλαβε καθήκοντα υπουργού στις 7 Οκτωβρίου του 2009 και το χαρτοφυλάκιό της μετονομάστηκε σε Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Στις 12 Νοεμβρίου δέχθηκε την πρώτη επίσημη επίσκεψη συνδικαλιστών της ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ, οι οποίοι μεταξύ άλλων ζήτησαν την κατασκευή της Πτολεμαΐδας V. Η συνάντηση φαίνεται να έγινε σε φιλικό κλίμα, το οποίο δεν ήταν καθόλου ενδεικτικό των σχέσεων που θα διατηρούσαν μεταξύ τους για το επόμενο διάστημα, ιδίως από τον Ιούνιο του 2010 και μετά, όταν η Τίνα Μπιρμπίλη μαζί με τον Αρθούρο Ζερβό ανακοίνωσαν το κλείσιμο της λιγνιτικής μονάδας Πτολεμαΐδα Ι, ηλικίας 51 ετών, αλλά και το συνολικό πρόγραμμα απόσυρσης των παλαιών μονάδων μαζί με μια αφηρημένη δέσμευση για την κατασκευή της Πτολεμαΐδας V.

Η σχεδόν ταυτόχρονη είσοδος στο μνημόνιο έφερε μαζί και την απαίτηση των δανειστών για πληρέστερη συμμόρφωση της Ελλάδας με την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας και μία από τις ιδέες που έθεσαν επί τάπητος οι δανειστές ήταν η πώληση του 40% των λιγνιτικών μονάδων της ΔΕΗ. Τον Νοέμβριο του 2010, η ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ πραγματοποίησε συγκέντρωση διαμαρτυρίας έξω από το ΥΠΕΚΑ εν ώρα συνάντησης της υπουργού με τους δανειστές με σαφή θέση κατά της εισόδου των ιδιωτών στη λιγνιτική παραγωγή. Λίγες ημέρες αργότερα, ξεκίνησε η μεγάλη διένεξη της Τίνας Μπιρμπίλη με τη ΓΕΝΟΠ στη βάση ενός δανείου €500.000 που είχε χορηγηθεί από τη ΔΕΗ στο συνδικάτο. Η υπουργός ζήτησε από τον Αρθούρο Ζερβό τα στοιχεία για όλες τις χρηματοδοτήσεις που είχε λάβει το συνδικάτο από την εταιρεία, συνολικού ύψους 27 εκ. ευρώ. Τα στοιχεία αυτά διαβίβασε στην εισαγγελία την άνοιξη του 2011, ανοίγοντας έτσι μια πολύκροτη δίκη η οποία έληξε τον Μάιο του 2018 με 51 αθωώσεις και 7 καταδίκες συνδικαλιστών για το αδίκημα της απάτης.

«Η Τίνα δεν έκανε προσωπική πολιτική στα ζητήματα αυτά, ακολουθούσε τη γραμμή της κυβέρνησης» μας είπε ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου, που τη διαδέχθηκε στην ηγεσία του υπουργείου τον Ιούνιο του 2011, τρεις μήνες μετά την αποστολή του πορίσματος στην εισαγγελία.¹

Ο διαγωνισμός για την κατασκευή της Πτολεμαΐδας V διεξήχθη τον Νοέμβριο του 2011, επί των ημερών του κ. Παπακωνσταντίνου. Ακολούθησαν η συμβολαιοποίηση του έργου, η έκδοση της περιβαλλοντικής άδειας και η εξεύρεση της χρηματοδότησης από τη γερμανική αναπτυξιακή τράπεζα KFW. Δύο ήταν οι προτάσεις που κατατέθηκαν στον διαγωνισμό για τη νέα μονάδα· μειοδότησε με €1,4 δισ. η κοινοπραξία της ΤΕΡΝΑ του Γιώργου Περιστέρη με την ιαπωνική Hitachi, έναντι μιας απρόσμενης κοινοπραξίας των πάλαι ποτέ ανταγωνιζόμενων ομίλων Μυτιληναίου και Κοπελούζου υπό την ομπρέλα της γαλλικής Alstom.

«Είχαμε βάλει την πράσινη ανάπτυξη ως στόχο, αλλά είχαμε στο μυαλό μας και ότι στη χώρα υπάρχει εξάρτηση από τον λιγνίτη, ότι υπάρχει μια ολόκληρη περιοχή της Ελλάδας στην οποία ο λιγνίτης έχει μεγάλο βάρος ως προς το ΑΕΠ και τις θέσεις εργασίας, καθώς επίσης και τη στρατηγική σημασία του να έχει κανείς εναλλακτικές πηγές ενέργειας» μας είπε ο κ. Παπακωνσταντίνου. «Δεν μπορεί να αφήσει κανείς απ’ έξω τον λιγνίτη. Κι αυτό είναι που οδηγεί τότε τη θέση μας γύρω από την Πτολεμαΐδα V».

Στην υπογραφή της σύμβασης από την ΤΕΡΝΑ και τη Hitachi, περίπου δύο χρόνια αργότερα, τα ΜΜΕ έπαιξαν τον δικό τους ρόλο: ορισμένα δημοσιεύματα επισήμαναν τη συμμετοχή γερμανικών εταιρειών στο ευρωπαϊκό τμήμα της Hitachi, επιχειρώντας να συνδέσουν την υπογραφή της σύμβασης με την επίσκεψη της Άνγκελα Μέρκελ στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 2012. Άλλα σκιαγραφούσαν διαδρομές που συνέδεαν τον Γιώργο Περιστέρη με τη διοίκηση της ΔΕΗ, του ΥΠΕΚΑ, αλλά και του ΠΑΣΟΚ, επί της διακυβέρνησης του οποίου προκηρύχθηκε ο διαγωνισμός. Άσχετα με την ακρίβειά τους, τα δημοσιεύματα είχαν το αντικειμενικό αποτέλεσμα να διαταχθεί έρευνα από την εισαγγελία του Αρείου Πάγου. Η έρευνα πυροδότησε νέο κύκλο εντάσεων, με το σωματείο «Σπάρτακος» να απευθύνει ανοιχτή επιστολή προς τον πρωθυπουργό Αντώνη Σαμαρά στην οποία έκανε λόγο για «”επιχειρηματικά συμφέροντα” — αυτά που χρόνια τώρα ταλανίζουν την αγορά Ηλεκτρικής Ενέργειας οδηγώντας την στα σημερινά αδιέξοδα», τα οποία «επιδιώκουν διακαώς (με μεθοδικότητα και συστηματικότητα) ακόμα και την ύστατη αυτή ώρα που βρισκόμαστε μία ανάσα από τη υπογραφή της σύμβασης, να παρεμποδίσουν την πραγματοποίηση της μεγαλύτερης Επένδυσης που έγινε ποτέ στον Ενεργειακό Τομέα». Την υπογραφή της σύμβασης στις 9 Μαρτίου 2013 θα ακολουθήσει ένας νέος κύκλος δημοσιευμάτων, αντίστοιχος με τον πρώτο, που θέτουν το ερώτημα πώς γίνεται να υπεγράφη η σύμβαση της ΔΕΗ με την ΤΕΡΝΑ και τη Hitachi ενόσω η εισαγγελική έρευνα βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη — παρότι ήταν εκείνα τα ίδια που την πυροδότησαν.

Της Αριστεράς, των κινημάτων και της οικολογίας

Λίγους μήνες μετά την υπογραφή, η WWF σε έκθεσή της κατέθεσε για πρώτη φορά τον προβληματισμό ότι η Πτολεμαΐδα V, πέραν του να διαιωνίζει την ηλεκτροπαραγωγή από λιγνίτη, μπορεί και να μην είναι οικονομικά βιώσιμη. Το τέλος των δωρεάν δικαιωμάτων εκπομπών και του μεριδίου της Ελλάδας σε αυτά βρήκε τη χώρα ηττημένη. Οι τριγμοί της κυβέρνησης Σαμαρά άρχισαν να εντείνονται, η αξιωματική αντιπολίτευση, ωστόσο, παρά τις οικολογικές ιδέες που την χαρακτήριζαν και παρά τις ολοένα αυξανόμενες τότε πιθανότητες να κληθεί να τις εφαρμόσει ως κυβερνητική πολιτική, τηρεί επαμφοτερίζουσα στάση. Από τη μία, στις αυτοδιοικητικές εκλογές του 2014 ο ΣΥΡΙΖΑ δίνει τη στήριξή του στον Λευτέρη Ιωαννίδη, μέλος της Οικολογικής Κίνησης Κοζάνης, που διεκδικεί και κερδίζει τον δήμο. Από την άλλη, ήδη από τα τέλη του 2012, ο Αλέξης Τσίπρας έχει δημιουργήσει εσωκομματικό ζήτημα, αποκλίνοντας από την επίσημη γραμμή του ΣΥΡΙΖΑ για σταδιακή απεξάρτηση από την εκμετάλλευση λιγνιτικών κοιτασμάτων, με δηλώσεις από το βήμα της ΔΕΘ ότι δεν μπορεί να εγκαταλειφθεί ο λιγνίτης.

Την εξήγηση για τις παλινωδίες του αρχηγού της τότε αξιωματικής αντιπολίτευσης και μετέπειτα πρωθυπουργού ως την έναρξη των εργασιών για την Πτολεμαΐδα V, έδωσε λιτά στο Manifold ο πρώην υπουργός Ενέργειας της πρώτης κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ, Παναγιώτης Λαφαζάνης: «Ήταν οι προεκλογικές ανάγκες και η άγρα ψήφων».

Μπορεί ο συνολικός πολιτικός προσανατολισμός της κυβέρνησης Τσίπρα να άλλαξε από το καλοκαίρι του 2015, όμως η θητεία του κ. Λαφαζάνη υπήρξε καθοριστική τόσο για την κατασκευή της Πτολεμαΐδας V όσο και για τα δεσμευτικά αποτελέσματα που θα είχε αυτή για τη ΔΕΗ και τη Δυτική Μακεδονία. Επί των ημερών του στο υπουργείο και με προσωπική του παρέμβαση, ύστερα από επίσκεψη στην περιοχή της Κοζάνης και της Πτολεμαΐδας, λύθηκε το θέμα της άδειας δόμησης και ξεκίνησαν οι εργασίες για τη νέα μονάδα, όχι όμως προτού επιχειρήσει να επαναδιαπραγματευτεί το κόστος της νέας μονάδας με τους αναδόχους του έργου.

Η προοπτική ακύρωσης του έργου αποτελούσε έναν αδύναμο μοχλό πίεσης.

Στις τρεις συναντήσεις που είχε στο υπουργείο με εκπροσώπους των εταιρειών, ο Παναγιώτης Λαφαζάνης ζήτησε τη μείωση του κόστους, αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο ακύρωσης του έργου. «Αυτοί έδειχναν μια σκληρότητα: “Κάναμε το καλύτερο δυνατό, υπάρχει η σύμβαση κι αυτή η σύμβαση δεν μπορεί να αλλάξει”. Θεωρούσαν πως ό,τι άλλο θα έκαναν πέρα απ’ αυτήν θα ήταν επιζήμιο» μας είπε «ακόμα και μπροστά στην προοπτική ακύρωσης της κατασκευής της μονάδας». Οι εταιρείες παρέμεναν αμετάπειστες. «Έλεγαν: “Κάναμε την καλύτερη προσφορά και είναι θέμα αρχής για εμάς να μην αναθεωρούμε τις συμβάσεις που έχουμε υπογράψει”. Κι εκεί έληξε άδοξα η υπόθεση».

Η προοπτική ακύρωσης του έργου αποτελούσε έναν αδύναμο μοχλό πίεσης. «Μία ακύρωση του έργου θα δημιουργούσε και σ’ εμάς πρόβλημα» μας είπε ο πρώην υπουργός Ενέργειας της πρώτης κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ. «Θα χρειαζόταν επανασχεδιασμός όλου του συστήματος. Το σύστημα είχε σχεδιαστεί με την προοπτική ότι θα εισερχόταν αυτή η μονάδα. Αν πήγαινες απ’ την αρχή, να κάνεις νέο διαγωνισμό για νέα μονάδα, θα ήταν τα πράγματα πολύ σκληρά». Το ίδιο συνέβαινε και με τις άδειες δόμησης: «Όλοι [σ.σ.: οι προκάτοχοί του] θετικοί ήταν, δεν ξέρω γιατί δεν έβγαζαν τις άδειες. Αν δεν έβγαιναν τότε όμως, το έργο θα πήγαινε χαμένο κι αυτό θα είχε συνέπειες».

«Απ’ την πλευρά της ΔΕΗ, εγώ δεν είχα κανένα σχέδιο που να έδινε μια εναλλακτική δυνατότητα» είπε ο κ. Λαφαζάνης. «Μπορεί να υπήρχαν κι άλλες επιλογές, τις οποίες όμως δεν βλέπω τόσο άμεσες. Θα τις έβλεπα σε έναν ευρύτερο σχεδιασμό, ο οποίος όμως θέλει χρόνο και γνώση. Εγώ ήμουν πνιγμένος μέσα σ’ ένα εξάμηνο σε ένα κάρο προβλήματα που δεν προλάβαινες να κάτσεις να σχεδιάσεις. Έπρεπε να κάνεις γρήγορες κινήσεις και ό,τι προλάβεις να περισώσεις».

Η απουσία εναλλακτικού σχεδίου εξηγείται και από τις εντάσεις που προκαλούσε κάθε ένσταση απέναντι στην Πτολεμαΐδα V. Τις μέρες που ο κ. Λαφαζάνης ως υπουργός Ενέργειας βρισκόταν στην Πτολεμαΐδα, προκειμένου να συζητήσει με τους εργαζόμενους της ΔΕΗ για τη νέα μονάδα, ο βουλευτής των ΑΝΕΛ Νίκος Νικολόπουλος κατέθετε ερώτηση στη Βουλή για την Πτολεμαΐδα V την οποία χαρακτήριζε «άκρως ρυπογόνα και κοστοβόρα», ενώ έκανε αναφορά στη «γερμανικών συμφερόντων KfW» και σε «στελέχη της ΔΕΗ, περιέργως “κολλημένα” στον λιγνίτη», καλώντας εν τέλει τον αρμόδιο υπουργό να μην υποστηρίξει την κατασκευή της. Η ερώτηση πυροδότησε την οργισμένη αντίδραση στελεχών των ΑΝΕΛ που του θύμισαν ότι «ο λιγνίτης είναι το εθνικό μας καύσιμο» και τον ανάγκασαν να αποσύρει την ερώτηση και να προχωρήσει σε δημόσια απολογία γι’ αυτήν.

Με αντίστοιχο προβληματισμό επανήλθαν την επόμενη χρονιά τέσσερις βουλευτές του Ποταμιού, απευθύνοντας ερώτημα προς τον τότε υπουργό Ενέργειας Πάνο Σκουρλέτη σχετικά με την οικονομική βιωσιμότητα της Πτολεμαΐδας V. Στην απάντησή του, ο Πάνος Σκουρλέτης καταλήγει ότι «βασικός πυλώνας της ενεργειακής στρατηγικής του ΥΠΕΝ είναι η ενεργειακή ασφάλεια της χώρας και δεν είναι δυνατό να αγνοηθεί το γεγονός ότι το εγχώριο καύσιμο (λιγνίτης) συμβάλλει προς την κατεύθυνση αυτή, πέρα των θέσεων εργασίας που δημιουργούνται στον τομέα εξόρυξής του».

Τη στιγμή που μπαίνει η πρώτη μπουλντόζα στο εργοτάξιο της Πτολεμαΐδας V, αγνοούνται τα σημάδια ετών που συνηγορούν στην άποψη ότι η κατασκευή της αποτελεί ένα λάθος. Ήδη από το 2010, η Οικολογική Κίνηση Κοζάνης είχε προβλέψει επιτυχώς ότι «αν εμείς δεν σχεδιάσουμε το μεγάλο άλμα από τη βρόμικη στην πράσινη ενέργεια, θα μας υποχρεώσουν να το κάνουμε τα βαρύτατα πρόστιμα και οι νέες αυστηρές ευρωπαϊκές οδηγίες. Και τότε θα παρακαλούμε πάλι για νέες εξαιρέσεις και παρατάσεις, αγοράζοντας χρόνο, διογκώνοντας τα “περιβαλλοντικά spreads” και μεταθέτοντας τα χρέη — όπως και στην οικονομία — στους επόμενους». Όπως τελικά έγινε.

Το αδιέξοδο

Οι κοκκινόλευκες ρίγες που κοσμούν τη μονάδα ψύξης της Πτολεμαΐδας V φαίνονται από πολύ μακριά. Το δε εργοτάξιο φυλάσσεται πολύ πιο καλά από τους υπόλοιπους ατμοηλεκτρικούς σταθμούς της ΔΕΗ στην περιοχή. Κατά την κατασκευή του, εντός του απασχολούνταν 1.700 άτομα, μέρος των οποίων εργαζόταν για τις 93 τοπικές εταιρείες που έχουν αναλάβει εργολαβικά τμήματα του έργου. Με την έναρξη της λειτουργίας της παράγει 660 MW ηλεκτρικής ενέργειας. Όσο βρισκόταν στο στάδιο του σχεδιασμού και της κατασκευής, οι υποστηρικτές της διαφήμιζαν τις αρετές της: ο υψηλός βαθμός απόδοσης στα 41,5% (το ποσοστό της εισερχόμενης θερμικής ενέργειας που μετατρέπεται σε ηλεκτρική) θα περιόριζε τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, ενώ τα φίλτρα της θα μειώσουν το θείο, το άζωτο και την τέφρα που πλήττουν την περιοχή. Εφεξής και μέχρι το 2028 θα καίει λιγνίτη, «το εθνικό μας καύσιμο», διασφαλίζοντας έτσι έστω και μερικώς την αυτονομία από τα εισαγόμενα καύσιμα και τη σταθερότητα απέναντι στην αβεβαιότητα που ακόμη συνοδεύει τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας. Το τεχνολογικό αβαντάζ της απέναντι στις προηγούμενες λιγνιτικές μονάδες τις οποίες αντικαθιστά είναι αδιαμφισβήτητο· όμως η εποχή στην οποία εισέρχεται στο σύστημα, δεν την καθιστά πια πλεονέκτημα για την ενεργειακή στρατηγική της χώρας.

«Όταν πάρθηκαν οι αποφάσεις για την Πτολεμαΐδα V, δεν ήταν γνωστό ότι θα έρθει η κρίση» μας έλεγε το 2019 ο καθηγητής του ΕΜΠ Κώστας Μαθιουδάκης, ο οποίος ως γενικός γραμματέας ενέργειας πέντε διαδοχικών υπουργών Ενέργειας, από το 2009 έως το 2015, έζησε από πρώτο χέρι τις επιπτώσεις του 2010 στον ενεργειακό σχεδιασμό. Οι εκθέσεις του Συμβουλίου Εθνικού Ενεργειακού Σχεδιασμού και της ΔΕΗ που άνοιξαν τις συζητήσεις για τη διεύρυνση του ενεργειακού χάρτη από το 2007 προέβλεπαν την αναπτυσσόμενη πορεία της ελληνικής οικονομίας που θα αύξανε τις ανάγκες σε ρεύμα· αντ’ αυτού ήρθε μια απότομη κατακρήμνιση της ζήτησης ρεύματος η οποία ανέτρεψε κάθε σχεδιασμό, είτε αφορούσε τον λιγνίτη, το φυσικό αέριο ή τις ΑΠΕ. Ωστόσο, ακόμα και σήμερα, δεν θεωρεί ότι η κατασκευή της νέας μονάδας αποτελεί λάθος: «Συζητάμε συχνά για την Πτολεμαΐδα V σκεπτόμενοι ότι όλα θα είναι πάντα μια χαρά. Έχουμε όμως ζήσει κρίσεις π.χ. μέσα στο καταχείμωνο, που ο κόσμος δεν είχε να ζεσταθεί και δεν είχαμε φυσικό αέριο».

Η Πτολεμαΐδα V προβλέπεται να συμμετέχει καθημερινά στον Ημερήσιο Ενεργειακό Προγραμματισμό. Θα εκπληρώσει τον αρχικό στόχο της να αντικαταστήσει έστω και μερικώς τις παλαιές λιγνιτικές μονάδες που αποσύρονται. Όμως η άνοδος του κόστους παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από λιγνίτη καθιστά απίθανη την απόσβεση του θηριώδους κόστους του έργου.

Πολλές είναι οι ενστάσεις για το τι θα μπορούσε να είχε γίνει διαφορετικά. Κι ενώ στην απάντηση που έδωσε στο Ποτάμι το 2016 ο τότε επικεφαλής της ΔΕΗ Μανόλης Παναγιωτάκης ισχυριζόταν ότι η αξιολόγηση της οικονομικής βιωσιμότητας της μονάδας προνόησε ώστε να υπολογίσει άνοδο του κόστους των δικαιωμάτων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα σε 20 ευρώ/τόνο το 2020 και 30 ευρώ/τόνο το 2030, το ενδεχόμενο να φτάσει το κόστος των δικαιωμάτων τα 25 ευρώ/τόνο από το 2019 δεν είχε προβλεφθεί.

Τα μαθηματικά για τη νέα μονάδα δεν είναι ευοίωνα. Οι υπολογισμοί που έχει κάνει ο αναλυτής της οργάνωσης Green Tank, Νίκος Μάντζαρης, δείχνουν ότι ακόμα και οι άκαρπες τελικά προσπάθειες για τη διεκδίκηση των Αποδεικτικών Διαθεσιμότητας Ισχύος (την αμοιβή που εισπράττουν οι παραγωγοί ηλεκτρισμού για τη διατήρηση των μονάδων τους σε ετοιμότητα), ελάχιστα θα βελτίωναν τα οικονομικά της Πτολεμαΐδας V. Πέραν του ότι ούτως ή άλλως θα καταργούνταν το 2025, τα €42 εκατ. των ΑΔΙ ετησίως, τα οποία ενδεχομένως να δικαιούνταν η νέα μονάδα αν συμφωνούσε η Κομισιόν, ωχριούν μπροστά στα €108-123 εκατ. που θα κοστίζουν τα δικαιώματα εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα.

Την άποψή του ότι η νέα μονάδα δεν θα είναι βιώσιμη εξέφρασε στην απολογία του στο δικαστήριο για την εμπλοκή με τον Στέργιο Νέζη και ο Ευάγγελος Μυτιληναίος. Ο πάλαι ποτέ διεκδικητής του έργου της Πτολεμαΐδας V, σύμφωνα με σχετικό ρεπορτάζ του inside story, «έκανε κριτική για την απόφαση της ΔΕΗ το 2014 να προχωρήσει σε μία μεγάλη επένδυση ύψους €1,5 δισ. για λιγνιτική παραγωγή, όταν το κόστος των ρύπων ήταν 3-4 ευρώ ο τόνος», που σημαίνει, όπως είπε, «ότι το εργοστάσιο που είναι να τεθεί σε λειτουργία το 2022, μπορεί να μην λειτουργήσει ποτέ». Αντιπαρέβαλε, δε, το υπέρογκο κόστος της μονάδας με την κατασκευή της μονάδας φυσικού αερίου που ανέλαβε η εταιρεία του, ΜΕΤΚΑ, για λογαριασμό της ΔΕΗ, ίδιας ισχύος και υποπολλαπλάσιου κόστους (400 εκ. ευρώ).

Ωστόσο, μπορεί το φυσικό αέριο να αποτελεί μια προσωρινή εναλλακτική στον λιγνίτη, αλλά οι υπερασπιστές του φαίνεται να ξεχνούν ότι αποτελεί και το ίδιο ορυκτό καύσιμο, οι μονάδες του εκπέμπουν κι αυτές διοξείδιο του άνθρακα και σε κάθε περίπτωση οφείλουν κι αυτές να σταματήσουν τη λειτουργία τους μέχρι το 2050. Κι αν η πρόβλεψη ότι η Πτολεμαΐδα V δεν θα λειτουργήσει ποτέ δεν επιβεβαιώθηκε, παραμένει σχεδόν ακριβής. Μάλιστα, το μόνο που φαίνεται να έχει παρατείνει τη ζωή της ως το 2028 είναι η διεθνής κρίση του φυσικού αερίου.

Κανένας από τους αρμόδιους δεν θεώρησε απαραίτητο να πραγματοποιήσει μια ανάλυση βιωσιμότητας προτού δεσμεύσει €1,4 δισ. δημοσίου χρήματος σε ένα ζημιογόνο εγχείρημα;

Προκειμένου να αποκτήσουμε όσο το δυνατόν πιο ακριβή εικόνα για το αν το έργο της Πτολεμαΐδας V έχει τη δυνατότητα να είναι βιώσιμο, η ερευνητική μας ομάδα συνέλεξε όλα τα απαραίτητα στοιχεία και πραγματοποίησε ανάλυση χρηματοροών. Σε αυτήν την ανάλυση αποφασίσαμε να εξετάσουμε τις καλύτερες — τις ιδανικές, θα έλεγε κανείς — συνθήκες εξέλιξης της επένδυσης. Το σκεπτικό μας είναι απλό: αν σε ιδανικές συνθήκες, που προφανώς είναι πολύ πιο ευνοϊκές από αυτές που ισχύουν, η επένδυση αποδεικνύεται μη βιώσιμη, τότε είναι απολύτως απίθανο να είναι βιώσιμη σε συνθήκες πραγματικές.

Κάναμε τις εξής παραδοχές υπέρ της: Πρώτον, ότι η νέα μονάδα θα καταφέρνε να πάρει τα ΑΔΙ και να τα διατηρήσει ως το 2049 (μολονότι γνωρίζουμε ότι από το 2026 πιθανότατα θα διακοπούν)· ότι θα περάσει και τα 30 χρόνια ζωής της με αδιάλειπτη παραγωγή, όπως περιγράφεται στη σύμβαση της ΔΕΗ (χωρίς, δηλαδή, απρογραμμάτιστες διακοπές ή άλλους λόγους μείωσης της παραγωγής)· ότι θα συμμετέχει στη χονδρική αγορά ενέργειας με υψηλή τιμή· και ότι το κόστος των δικαιωμάτων εκπομπών δεν θα αυξηθεί πάνω από τα 24,9 € ανά τόνο στα οποία βρισκόταν τη στιγμή που πραγματοποιήθηκε η ανάλυση. Ακόμη, όμως, και με αυτές τις παραδοχές, που ούτε ο πιο αισιόδοξος αναλυτής δεν θα τολμούσε να θεωρήσει πιθανές, η ανάλυσή μας αποδεικνύει ότι οι δείκτες Καθαρής Παρούσας Αξίας και IRR (Εσωτερικού βαθμού απόδοσης) που προσμετρούν τη βιωσιμότητα της επένδυσης βγαίνουν αρνητικοί. Επειδή οι συνθήκες στην πραγματικότητα είναι πολύ χειρότερες από αυτές που έχουμε προβλέψει στην ανάλυση, η πραγματική ζημία είναι πολύ μεγαλύτερη. Με τα σενάρια ανόδου της τιμής των δικαιωμάτων εκπομπών CO2 στα €50 ανά τόνο — που συζητούνται ήδη από το 2014 — η ετήσια χρηματοροή για την Πτολεμαΐδα V βγαίνει καθαρά αρνητική, αφήνοντας εκτός πλαισίου οποιαδήποτε συζήτηση απόσβεσης της μονάδας, πολλώ δε μάλλον κερδοφορίας της.

(Δείτε εδώ το πλήρες spreadsheet.)

Η ανάλυση αυτή φυσικά αφορά το σήμερα. Ωστόσο, όπως έχουμε δείξει σε αυτό το κείμενο, η ανοδική τάση στην τιμή δικαιωμάτων εκπομπών είναι ορατή εδώ και τουλάχιστον την τελευταία εικοσαετία. Με αυτό το δεδομένο, μια αντίστοιχη ανάλυση θα έδειχνε το ανέφικτο της βιωσιμότητας της επένδυσης ήδη την περίοδο που αποφασίστηκε το έργο και πάντως σίγουρα τη στιγμή της έναρξης των εργασιών. Και το εύλογο ερώτημα είναι: κανένας από τους καθ’ ύλην αρμόδιους δεν θεώρησε απαραίτητο να την πραγματοποιήσει προτού δεσμεύσει €1,4 δισ. δημοσίου χρήματος σε ένα ζημιογόνο εγχείρημα;

«Από το 2010 έχουν αλλάξει πολλές παραδοχές», λέει ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου. «Δεν είμαι σίγουρος αν ξεκινούσε κανείς σήμερα από την αρχή τι απόφαση θα έπαιρνε. Σίγουρα έχουμε μετακινηθεί όλοι μας στα ζητήματα αυτά». Στη συζήτηση που είχαμε μαζί του το 2019, ο ίδιος τοποθετούσε εν γένει τις προσωπικές του απόψεις στο ενδιάμεσο των περιβαλλοντικών οργανώσεων και αυτές των ένθερμων υποστηρικτών του λιγνίτη, ισχυριζόμενος ότι φαινόμενα όπως η ραγδαία αύξηση του κόστους των δικαιωμάτων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα ή η μείωση του κόστους των εναλλακτικών πηγών ενέργειας, όπως τα φωτοβολταϊκά, δεν είχαν διαφανεί.

«Το μόνο που μπορεί να πει κανείς σήμερα υπέρ της μονάδας, είναι ότι ο λιγνίτης έχει μια σταθερότητα τιμής που δεν έχει το πετρέλαιο ή το φυσικό αέριο. Και άρα εκεί κάνεις ένα είδος hedging έχοντας ένα εργοστάσιο παραγωγής με βάση τον λιγνίτη, σε περίπτωση μιας πολύ μεγάλης κρίσης, σε περίπτωση που έχεις μεγάλα προβλήματα με τις άλλες πηγές ενέργειας».

Με την ενεργειακή κρίση που εκτίναξε το κόστος της ηλεκτροπαραγωγής από φυσικό αέριο, δεν ήταν λίγοι αυτοί που υποστήριξαν ότι παρά το υπέρογκο κόστος της, το πλεονέκτημα που παρέχει η Πτολεμαΐδα V πρέπει να αξιοποιηθεί.

Ήδη πριν δημοσιοποιηθεί η ανάλυση χρηματοροών που πραγματοποιήσαμε τον Αύγουστο του 2019, είχε διαφανεί καθαρά ότι οι εκτιμήσεις για τη βιωσιμότητα της μονάδας είχαν υπάρξει υπεραισιόδοξες. Αυτό αποτυπώνεται και σε μία από τις τελευταίες πράξεις της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ, στις 7 Ιουνίου, έναν μήνα πριν τις εκλογές εκείνης της χρονιάς, να θέσει προς ψήφιση τη δημιουργία ενός μηχανισμού που θα εξασφάλιζε τη δυνατότητα να πάρει τις επιδοτήσεις των ΑΔΙ για επαρκές διάστημα η νέα μονάδα — κίνηση που απέβη άκαρπη καθώς οι αποζημιώσεις διαθεσιμότητας ισχύος καταργήθηκαν το 2021, δύο χρόνια πριν μπει στο σύστημα.

Με την ενεργειακή κρίση που άρχισε να εκδηλώνεται το δεύτερο μισό του 2021, εκτινάσσοντας απότομα το κόστος της ηλεκτροπαραγωγής από φυσικό αέριο σε πολύ υψηλότερα επίπεδα από αυτό της λιγνιτικής, δεν ήταν λίγοι αυτοί που υποστήριξαν ότι παρά το υπέρογκο κόστος της, το πλεονέκτημα που παρέχει θα έπρεπε να αξιοποιηθεί. Αξιοποιώντας σχετικά μοντέλα, ο καθηγητής του ΕΜΠ Νίκος Χατζηαργυρίου και ο διδάκτορας του ΕΜΠ Άρης Δημέας αποφάνθηκαν ότι παρά το γεγονός ότι το κόστος των δικαιωμάτων εκπομπών συνέχισε να σκαρφαλώνει, αν η Πτολεμαΐδα V είχε τεθεί σε λειτουργία από το πρώτο εξάμηνο του 2022, θα κατάφερνε να μειώσει κατά ένα τρίτο περίπου το τελικό κόστος της μεγαβατώρας στο χρηματιστήριο ενέργειας.

Μέχρι σήμερα, η μοίρα της Πτολεμαΐδας 5 θεωρείται αβέβαιη. Αν και τα επικρατέστερα σενάρια τείνουν στη μετατροπή της σε μονάδα φυσικού αερίου, η περιβαλλοντική οργάνωση The Green Tank αντιπροτείνει την μετατροπή της σε μονάδα θερμικής αποθήκευσης. Τα «πράσινα ομόλογα» στα οποία στράφηκε η ΔΕΗ για τη ρευστότητά της καθιστούν τη λειτουργία της στρατηγικό πρόβλημα, ενώ μέχρι τελικά να τεθεί σε κανονική λειτουργία, οι τιμές του φυσικού αερίου έχουν σχετικά ισορροπήσει — αν και νέες κρίσεις αναμένονται από πολλούς αναλυτές για το άμεσο μέλλον.

Με ορίζοντα την πλήρη απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα ως το 2050 (και πιθανώς πολύ νωρίτερα), η απόσβεση ενός φαραωνικού έργου σαν την Πτολεμαΐδα V είναι αδύνατη. Η υπόθεσή της στέκει ακόμα ως σύμβολο μιας πολιτικής που όταν δεν εθελοτυφλούσε, υπήρξε αδικαιολόγητα αισιόδοξη για το μέλλον της λιγνιτικής παραγωγής, παρά τις ενδείξεις περί του αντιθέτου. Και κατά πολλούς, η ίδια αδυναμία είναι έκδηλη και στη μακροπρόθεσμη στρατηγική που βασίζεται σε ένα άλλο ορυκτό καύσιμο: το φυσικό αέριο.